ΤΟ ΔΟΚΙΜΙΟ(Πανελλήνιες"12")

δεύτερο κεφάλαιο του σχολικού εγχειριδίου πραγματεύεται τα γραμματειακά είδη του δοκιμίου, του άρθρου και της επιφυλλί­δας. Καλούμαστε λοιπόν να αποδείξουμε για ποιο λόγο κατηγοριο­ποιούμε το κείμενο που διαβάζουμε ως ένα από τα προαναφερθέντα κειμενικά είδη με βάση τα γνωρίσματα που παρουσιάζονται σ' αυτό ως προς το περιεχόμενο, τη μορφή, την οργάνωση, τη γλώσσα, το ύφος του κ.ά.

ΤΟ ΔΟΚΙΜΙΟ

Έννοια του δοκιμίου

Το δοκίμιο είναι ένα ιδιαίτερο γραμματειακό είδος του πεζού λόγου, με μέση έκταση και μεγάλη ποικιλία μορφών, που ασχολείται με θέματα της καθημε­ρινής ζωής, των ιδεών, της αισθητικής, της ηθικής, της επιστήμης, της πολι­τικής, της κοινωνίας κ.λπ., χωρίς όμως να τα εξαντλεί. Όπως υποδηλώνει και το όνομα του, πρόκειται για μια δοκιμή, μια απόπειρα του δοκιμιογράφου να προσεγγίσει ένα θέμα που θα είναι ευπρόσιτο στο πλατύ κοινό.

Χαρακτηριστικά του δοκιμίου

Υπάρχουν, βέβαια, διάφορες απόψεις για το τι είναι το δοκίμιο. Παρά τη ρευ­στότητα και την αβεβαιότητα, όμως, που το διακρίνει, ως βασικότερα γνωρί­σματα του παραθέτουμε τα ακόλουθα:

• Ευσύνοπτο, εύληπτο και καλογραμμένο.

• Κινείται ανάμεσα στην επιστήμη, στη φιλοσοφία και στη λογοτεχνία.

• Υποκειμενισμός: Έκφραση προσωπικού φρονήματος γύρω από ένα θέμα, πα­ράθεση προσωπικών απόψεων (κυριαρχεί το προσωπικό στοιχείο).

• Ποικίλη θεματολογία.

• Έχει κοινωνικό χαρακτήρα: εκφράζει προβληματισμό, θίγει θέματα ευρύτερου ενδιαφέροντος.

• Δέκτης: το ευρύ κοινό. Άλλοτε απευθύνεται στη νόηση του δέκτη, άλλοτε στο συναισθηματικό του κόσμο.

• Σκοπός του δοκιμιογράφου: εξωτερίκευση και έκφραση προσωπικών σκέ­ψεων, συναισθημάτων (εξομολογητικός - προσωπικός τόνος, α' ρηματικό πρόσωπο, βίωμα, εμπειρία). Προσπάθεια ανάλυσης, ερμηνείας, εκλαΐκευσης ποικίλων θεμάτων. Πληροφόρηση, αισθητική απόλαυση, συγκίνηση, διδα­σκαλία, πειθώ...

• Διαχρονικότητα: δε στέκεται στο επικαιρικό, αλλά στο μόνιμο με τη χρήση αφηρημένων εννοιών, εξακολουθητικών χρόνων, ονοματικών συνόλων, γ' ενι­κού προσώπου.

• Αντιδιδακτισμός.

• Αντιδογματισμός.

• Απουσία πλήρους πραγμάτευσης του θέματος, αποφυγή εξαγωγής οριστικών συμπερασμάτων.

Οι ιδιότητες αυτές του δοκιμίου και η ποικιλία των μορφών του αποτυπώνουν τη ρευστότητα των ορίων του και το πόσο επισφαλής αποδεικνύεται κάθε προ­σπάθεια να περιχαρακωθεί μέσα σε έναν ορισμό. Σίγουρο είναι πάντως ότι το δοκίμιο άλλοτε προσεγγίζει τη λογοτεχνία κι άλλοτε τη φιλοσοφία ή την επι­στήμη. Συνεπώς, οφείλουμε να είμαστε προσεκτικοί κατά τη διερεύνηση του.

Η  πειθώ στο δοκίμιο

Η πειθώ είναι ένας από τους συνηθέστερους στόχους των δοκιμιογράφων, ακόμη και όταν επιδιώκουν την ελεύθερη περιδιάβαση στο χώρο των ιδεών ή την τέρψη, δεν παύουν, έστω και έμμεσα, να αποβλέπουν στην πειθώ. Επομένως, ο δοκιμιογράφος φαίνεται πως λειτουργεί ως εξής:

Προσεγγίζει ένα θέμα.

Εκθέτει, διασαφηνίζει και υποστηρίζει τις ιδέες του με επιχειρήματα και τεκ­μήρια.

Προτείνει λύσεις.

Επιδιώκει τη διεύρυνση του προβληματισμού του δέκτη, τη δημιουργία μιας «γέφυρας επικοινωνίας» μαζί του (χαρακτηριστικά: εκλαΐκευση όρων, παρα­δείγματα, σχήματα λόγου, εκφραστικά μέσα με σκοπό την καλλιέργεια, την προσέλκυση του ενδιαφέροντος, τη σαφήνεια, την παραστατικότητα κ.ά). διδάσκει, με την έννοια ότι ενημερώνει, πληροφορεί, πλουτίζει τις γνώσεις, οξύνει την κρίση, καλλιεργεί την ευαισθησία. Αναλυτικότερα, το δοκίμιο διαθέτει διδακτικό χαρακτήρα, χωρίς όμως να συνιστά άμεση διδαχή. Η διδακτική πρόθεση δεν είναι ούτε κυρίαρχη ούτε αποκλειστική, ενώ η υλοποίησή της συντελείται με έμμεσο τρόπο: δηλαδή με λογικά κυρίως μέσα και με τη μορφή επισημάνσεων. (Αντίθετα, η διδαχή αποτελεί διδασκαλία θρησκευτικού ή ηθικού περιεχομένου, με απώτερο στόχο την άσκηση επίδρασης στις συνειδήσεις των δεκτών. Έχει σωφρονιστικές προθέσεις και στοχεύει στον εύκολο και άμεσο επηρεασμό του αναγνώστη στηριζόμενη σε συναισθηματικά κυρίως μέσα που παρέχονται με τη μορφή υποδείξεων.)

Δε δογματίζει.

Δεν εξαντλεί το θέμα, ούτε εξάγει οριστικά συμπεράσματα.

Η γλώσσα τον δοκιμίου

Εφαρμόζεται μια λογιότερη γραμματική με χαρακτηριστικά στοιχεία:

• τις τεχνικές μετάβασης / συνοχής
• τα μόρια / τις εκφράσεις που δηλώνουν τη θέση του συγγραφέα / την οπτική του γωνία.

Στη σύνταξη παρατηρούμε:

• υποτακτικό λόγο, σύνθετη δομή περιόδων
• αφηρημένο / ειδικό λεξιλόγιο
• προφορικότητα στην έκφραση / οικειότητα στο ύφος (εκφραστικοί τρόποι, σχήματα λόγου)
• επιγραμματική / αποφθεγματική διατύπωση
• χρήση λογικής και συγκινησιακής γλώσσας
• επιστημονική, λογοκρατική ή λογοτεχνική διατύπωση
• λόγια στοιχεία (καλλιέπεια, επιτήδευση).

ΔΟΚΙΜΙΟ ΚΑΙ ΑΡΘΡΟ

Άρθρο: δημοσίευμα σε εφημερίδα ή περιοδικό που πραγματεύεται ένα ειδικό επίκαιρο θέμα γενικού ενδιαφέροντος (πολιτικό, κοινωνικό, επιστημονικό, εκ­παιδευτικό, οικονομικό κ.ά.) που απασχολεί την κοινή γνώμη και απευθύνεται σε ευρύ κοινό.

Τα άρθρα χωρίζονται σε δύο μεγάλες κατηγορίες:

α) Τα άρθρα γενικού ενδιαφέροντος, που δημοσιεύονται σε εφημερίδες ή περι­οδικά ποικίλης ύλης και αφορμώνται από την επικαιρότητα.

β) Τα επιστημονικά άρθρα, που παρακολουθούν τις εξελίξεις της επιστήμης σε διάφορους τομείς. Αυτά απευθύνονται σε εξειδικευμένο κοινό με κατάρτιση σε συγκεκριμένο γνωστικό τομέα και δημοσιεύονται σε ειδικά έγκριτα επιστη­μονικά περιοδικά. Αποβλέπουν στην παρουσίαση των νέων επιστημονικών ανα­καλύψεων, στην ενημέρωση για τις κατευθύνσεις της επιστημονικής έρευνας, στην προώθηση του επιστημονικού διαλόγου κ.τ.λ. Το χαρακτηριστικό των άρθρων αυτού του τύπου είναι ότι ως δημοσιεύσεις δεν έχουν μεγάλη έκταση (συγκριτικά με μια πραγματεία για παράδειγμα) και δεν περιλαμβάνουν παρα­πομπές ή βιβλιογραφία.

Ομοιότητες άρθρου  και δοκιμίου

·        Κοινωνικός χαρακτήρας.

·        Θέματα ευρύτερου ενδιαφέροντος.

·        Δέκτης το ευρύ κοινό.

·        Έκφραση γνώμης πομπού και προβληματισμός πομπού και αναγνώστη.

·        Αναφορική λειτουργία γλώσσας (κοινό με αποδεικτικό δοκίμιο).

Διάφορες άρθρου και δοκιμίου

Η πολυμορφία των γνωρισμάτων που χαρακτηρίζουν τόσο το άρθρο όσο και το δοκίμιο καθιστά συχνά δύσκολη την κειμενική αναγνώριση τους. Σε ορισμένες, μάλιστα, περιπτώσεις μπορεί κάποιο άρθρο —λόγω του πλούσιου και τεκμηρι­ωμένου περιεχομένου του— να εκληφθεί ως δοκίμιο ή και να συμπεριληφθεί σε συλλογές δοκιμίων. Ωστόσο, διακρίνονται οι ακόλουθες διαφορές τους:

• Το άρθρο έχει πληροφοριακό χαρακτήρα: το δοκίμιο αποτελεί έκφραση προ­σωπικού φρονήματος γύρω από ένα θέμα.

• Το άρθρο έχει επικαιρικό χαρακτήρα, δηλαδή αφορμάται από ένα επίκαιρο γεγονός το οποίο σχολιάζει και ερμηνεύει (αποτελεί είδος ερμηνευτικής δη­μοσιογραφίας). Αντίθετα, το δοκίμιο δεν έχει επικαιρικό χαρακτήρα· ακόμη και όταν έχει ως αφόρμηση κάποιο σύγχρονο γεγονός, ανάγεται στο μόνιμο και στο γενικό.

• Το άρθρο έχει πιο ξεκάθαρο χαρακτήρα, εφόσον διαφοροποιείται από τη λο­γοτεχνία και ανήκει είτε στα είδη της ερμηνευτικής δημοσιογραφίας είτε στον επιστημονικό λόγο. Αντίθετα, το δοκίμιο έχει μεικτό χαρακτήρα, διότι κινείται ανάμεσα στην επιστήμη ή στη φιλοσοφία και στη λογοτεχνία· συνδυάζει, με άλλα λόγια, τον προσωπικό τόνο μιας λογοτεχνίζουσας γραφής με το σοβαρό ύφος ενός ενημερωτικού κειμένου με επιστημονικό ή φιλοσοφικό περιεχόμενο.

• Στα άρθρα χρησιμοποιείται η αναφορική λειτουργία της γλώσσας, κάτι που δε συμβαίνει σε όλα τα δοκίμια.

• Στο άρθρο απουσιάζει συνήθως ο προσωπικός και οικείος τόνος που χαρακτη­ρίζει το δοκίμιο. Αντιθέτως, γράφεται σε ουδέτερο ύφος με τη χρήση συνήθως του γ' ενικού που το καθιστά περισσότερο αντικειμενικό και απρόσωπο.

• Το άρθρο είναι κατά κανόνα συντομότερο από ένα δοκίμιο.

• Το άρθρο έχει τίτλο (ουδέτερο, αποδοκιμαστικό ή επιδοκιμαστικό).

• Το άρθρο ακολουθεί τη δομή της «ανεστραμμένης πυραμίδας» (τίτλος, περίλη­ψη, ανάλυση).

ΕΠΙΦΥΛΛΙΔΑ

■     Τύπος κειμένου που αναφέρεται σε διάφορα θέματα: φιλολογικά, εγκυκλοπαιδικά, επιστημονικά, κοινωνικά, καλλιτεχνικά, πολιτικά κ.λπ. και συντάσσεται από έναν ειδικό για το εξεταζόμενο θέμα.

■     Η θέση της στην εφημερίδα: δημοσιεύεται σε ορισμένη θέση και χωρίζεται συνήθως από την υπόλοιπη ύλη με ολοσέλιδη ή μικρή γραμμή. Η θέση της στο παρελθόν ήταν κατά κανόνα στο κάτω άκρο της σελίδας, ενώ σήμερα ποικίλλει.

■      Θέμα: Ο επιφυλλιδογράφος μπορεί να ξεκινήσει από ένα επίκαιρο θέμα αλλά πολλές φορές προχωρεί σε παρατηρήσεις και σκέψεις διαχρονικά χαρακτήρα και γενικότερου ενδιαφέροντος. Σε αυτό το σημείο μοιάζει με  το δοκίμιο.

■     Η επιφυλλίδα μοιάζει και με το άρθρο, καθώς η διάκρισή τους πολλές φορές δεν είναι εύκολη (όταν ο συντάκτης της εμμένει στο σχολιασμό της επικαιρότητας, τότε το κείμενο του προσομοιάζει σε άρθρο, ενώ όταν απομακρύνεται απ' την επικαιρότητα, τότε προσομοιάζει σε δοκίμιο) και γι' αυτό χαρακτηρίζεται ως είδος σύντομου άρθρου. Ωστόσο, δε σχετίζεται υποχρεωτικά με την ειδησεογραφία.

■          Στο παρελθόν επιφυλλίδα ονομαζόταν και ένα «λαϊκό ανάγνωσμα με ιδιαίτερη πλοκή, πλούσιο σε δράση, που εκτυλισσόταν μέσα από πολλά επεισόδια, τα οποία κρατούσαν το ενδιαφέρον του κοινού και δημοσιεύονταν τμηματικά»